Συγγραφέας: Αθανάσιος Δρίτσας, Καρδιολόγος Ωνάσειο ΚΚ, Συνθέτης
3 Δεκεμβρίου 2012
Ορισμοί και ιστορική ανασκόπηση
Η θεραπευτική δράση της μουσικής έχει τις ρίζες της στην
αρχαία ελληνική παράδοση αλλά και σε παραδόσεις αλλών μεγάλων λαών της
ευρύτερης ανατολής. Πρώτοι οι Πυθαγόρειοι εξέτασαν την σχέση μουσικών ήχων και
αριθμών και διαπίστωσαν οτι οι αριθμοί που διέπουν την αρμονία ενός
διατεταγμένου υλικού κόσμου παίζουν τον ίδιο ρόλο και στην τέχνη της μουσικής.
Είναι ενδιαφέρον οτι οι ίδιοι μαθηματικοί λόγοι που διέπουν τα βασικά
(πυθαγόρεια) μουσικά διαστήματα, τα οποία προέρχονται απο την αρμονική διαίρεση
του μονοχόρδου (1:2-διάστημα ογδόης, 2:3-διάστημα πέμπτης, 3:4-διάστημα
τετάρτης), διέπουν και τις σωματομετρικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος αλλά
και άλλων φυσικών κατασκευών όπως πχ ο κοχλίας, τα φύλλα των δένδρων, τα φτερά
της πεταλούδας και πλείστες άλλες φυσικές δομές. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι η σχολή
των Πυθαγορείων χρησιμοποιούσε μουσικούς ήχους για θεραπεία ασθενών με βάση την
άποψη οτι η αρμονία της μουσικής μπορεί να αποκαταστήσει την διαταραγμένη
ψυχοσωματική ισορροπία του ασθενούς. Οι Πυθαγόρειοι αλλά και οι Πλάτων,
Αριστοτέλης και Ιπποκράτης πίστευαν στον θεραπευτικό ρόλο της μουσικής. Σε
πολλά από τα κείμενα τους αναφέρουν και προτείνουν διάφορους ήχους και μουσικές
κλίμακες ανάλογα με την ψυχική διάθεση την οποία θέλει κανείς να δημιουργήσει.
Ακόμη και οι αρχαίοι ρυθμοί σχετίζονται άμεσα με το θυμικό και την σωματική
κίνηση και θα μπορούσε να τούς διαιρέσει κανείς αφενός σε ρυθμούς χαλαρώτερους
οι οποίοι σχετίζονται συνήθως με την ήρεμη ανάγνωση κειμένων η απαγγελία
ποιητικών στίχων (πχ το γνωστό δακτυλικό εξάμετρο η δάκτυλος) και αφετέρου σε
ρυθμούς σχετιζόμενους με γρήγορες κινήσεις, συνήθως χορευτικές και περισσότερο
διονυσιακού χαρακτήρα
Η ιδιότητα της μουσικής να θεραπεύει τονίζεται από τον
Πλάτωνα σε πολλά έργα του (Τίμαιος, Πολιτεία, Νόμοι), και μάλιστα ο Πλάτων θα
μπορούσε να χαρακτηρισθεί ο πρώτος επίσημος «συνταγογράφος» μουσικής στην
αρχαιότητα αφού προτείνει ως κατεξοχήν θεραπευτικό μουσικό τρόπο τον Δώρειο τρόπο (μία αρχαία μουσική κλίμακα
που οι μουσικολόγοι σήμερα πιστεύουν οτι αντιστοιχεί περίπου στον πρώτο ήχο της βυζαντινής μουσικής). Οι
μύθοι λοιπόν και οι δοξασίες γύρω απο τις θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής
εμφανίζονται πρίν απο χιλιάδες χρόνια και παρουσιάζουν κοινά στοιχεία σε όλους
τους αρχαίους πολιτισμούς. Μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα οι
επιστήμονες δεν είχαν συστηματικά παρατηρήσει και μελετήσει τις επιδράσεις της
μουσικής σε παραμέτρους της λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Ομως στις αρχές
της δεκαετίας του ’50 στις ΗΠΑ δημιουργείται μια σύνθετη επιστημονική ομάδα (American Music Therapy Association-ΑΜΤΑ) η οποία θα
αποτελέσει και τον πρώτο επίσημο πυρήνα κλινικής εφαρμογής και έρευνας της
μουσικοθεραπείας. Θα πρέπει εδώ να αναφέρει κανείς οτι η δημιουργία του ΑΜΤΑ
βασίσθηκε σε μία απλή κλινική παρατήρηση που έδειχνε οτι, σε νοσοκομεία των ΗΠΑ
στα οποία νοσηλεύονταν τραυματίες βετεράνοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η
ανάρρωση ασθενών σε θαλάμους που υπήρχε ζωντανή μουσική ήταν ταχύτερη σε σχέση
με θαλάμους χωρίς μουσική [1]. Η μουσικοθεραπεία είτε με την μορφή της ενεργού
μουσικοθεραπείας (active music therapy)
είτε με την απλούστερη μορφή της ακρόασης μουσικής (receptive music therapy and/or music medicine) απαιτεί ειδική και
μακροχρόνια εκπαίδευση [2]. Οι διαφορές της ενεργού μουσικοθεραπείας (music therapy) και της μουσικής
ακρόασης η μουσικής φάρμακο (music medicine)
φαίνονται στον παρακάτω πίνακα-1 (με βάση τις οδηγίες της American Music Therapy Association, AMTA 1999)
Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά
δύο ειδών μουσικοθεραπείας
Music Therapy Music Medicine
Μουσική ναί ναί
Προ-επιλογή μουσικής όχι ναί
Σχέση θεραπευτή-ασθενή ναί όχι
Παρουσία θεραπευτή ναί όχι
Ακρόαση μουσικής ναί ναί
Αυτοσχεδιασμός ναί όχι
Σύνθεση ναί όχι
Ενεργή δραστηριότης ναί όχι
Art therapy* ναί όχι
Music therapy=ενεργός η βιωματική μουσικοθεραπεία η μουσική
ψυχοθεραπεία που κυρίως απαιτεί την παρουσία ειδικευμένου μουσικοθεραπευτή,
music medicine=μουσικοθεραπεία ως ακρόαση μουσικής δηλ. μουσική ώς
φάρμακο.
*art therapy=στην
ενεργό μουσικοθεραπεία πολλές φορές χρησιμοποιούνται και άλλες θεραπευτικές
τεχνικές των δημιουργικών τεχνών.
Αρχικά
στράφηκαν στην μουσικοθεραπεία επιστήμονες απο τον μη-ιατρικό χώρο όπως
ψυχολόγοι, μουσικοπαιδαγωγοί, μουσικοί και νοσηλευτές που διέθεταν απαραίτητα
προχωρημένες γνώσεις μουσικής και είχαν ως κύριο αντικείμενο παιδιά η ενήλικες
με ειδικές ανάγκες. Ομως την τελευταία δεκαετία με την πρόοδο της
απεικονιστικής τεχνολογίας (fMRI,
PET scan) έχει γίνει δυνατή η
εξονυχιστική μελέτη των επιδράσεων της μουσικής στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Τα
συμπεράσματα της έρευνας αυτής έχουν κινητοποιήσει αισθητά πολλούς κλινικούς
γιατρούς σε διάφορες ειδικότητες, πού χρησιμοποιούν τη μουσική ως φάρμακο για
την αντιμετώπιση του πόνου, του stress,
της κατάθλιψης, αλλά και σαν μέσο ενίσχυσης του ανοσοβιολογικού συστήματος σε
πολλές κατηγορίες ασθενών. Στόν παρακάτω πίνακα-2 φαίνονται οι ιατρικές
ειδικότητες στις οποίες επίσημα εφαρμόζεται η μουσικοθεραπεία ως συμπληρωματική
μορφή θεραπευτικής αγωγής (complementary treatment)
και στον πίνακα-3 φαίνονται οι κυριότεροι στόχοι και εφαρμογές της
μουσικοθεραπείας.
Πίνακας-2. Ιατρικές ειδικότητες που
εφαρμόζουν την μουσικοθεραπεία
Νεογνολογία Παιδιατρική Αποκατάσταση
Γενική
ιατρική Ραδιοθεραπεία Πνευμονολογία
Χειρουργική Αναισθησιολογία Κλινικές πόνου
Εντατική
Θεραπεία Καρδιολογία Μαιευτική
Γυναικολογία Οδοντιατρική Ογκολογία
Ενδοκρινολογία Προληπτική ιατρική
βλ. Music therapy & medicine, Theoretical and Clinical Applications, ed. Cheryl Dileo, American Music Therapy Association, 1999.
Πίνακας-3. Στόχοι και εφαρμογές μουσικοθεραπείας στην ιατρική
Αντιμετώπιση πόνου
Αντιμετώπιση ψυχοσωματικού stress
Τοκετός
Μονάδες νεογνών &
προώρων βρεφών
Μετεγχειριτική ανάρρωση
Ανακουφιστική θεραπεία
καρκινοπαθών
Μονάδες εντατικής θεραπείας
καρδιοπαθών
Αντιμετώπιση καταθλιπτικών
ασθενών
Βελτίωση επικοινωνίας
ψυχιατρικών ασθενών
Αύξηση αισιόδοξης στάσης και
θετικής σκέψης
Ενίσχυση ανοσοβιολογικού συστήματος
Εγκέφαλος και μουσική
Από την 16η εβδομάδα της κύησης το έμβρυο μπορεί
να αντιδρά σε εξωγενείς ήχους. Η ακοή είναι η πρώτη αίσθηση πού αναπτύσσεται
και η τελευταία που εξαφανίζεται στη διάρκεια της ζωής μας. Τα έμβρυα
αντιλαμβάνονται με επάρκεια την αναπνοή της μητέρας, τις κινήσεις και την φωνή
της όταν μιλά η τραγουδάει.
Επίσης οι παλμικοί ήχοι της ροής του αίματος στην
ομφαλική αρτηρία μπορούν να γίνονται αντιληπτοί απο το έμβρυο κατά την διάρκεια
της ενδομήτριας ζωής και για ηχητικές συχνότητες μιρκότερες από 500 Hz τα επίπεδα έντασης του ήχου
κυμαίνονται μεταξύ 70-80 dB.
To έμβρυο ακούει τον
ρυθμικό ήχο της καρδιάς της μητέρας περίπου 26 εκατομμύρια φορές. Η αντίληψη
του ρυθμού αυτού ασκεί ένα είδος προστασίας στον άνθρωπο και συνδέεται με την
ασφάλεια που παρέχει το μητρικό περιβάλλον είναι δε πολύ μεγάλης σημασίας για
τη ζωή και την ανάπτυξη μας [3].
Μιά σημαντική διαδικασία εκμάθησης ήχων λαμβάνει χώρα μέσα
στη μήτρα και η μεταβίβαση ήχων και ρυθμών απο τη μητέρα στο έμβρυο δίνει
απαραίτητες πληροφορίες για την ανάπτυξη του εγκεφαλικού ιστού του εμβρύου.
Σύμφωνα με τις μελέτες των Righetti et al
[4] το νεογνό μπορεί να διακρίνει ενδομήτριους ήχους της δικής του μητέρας σε
σχέση με ήχους άλλης μητέρας και επίσης να αντιδρά στις μεταβολές του καρδιακού
παλμού και των κινήσεων. Μιά ανάλυση σε 212 ερευνητικές μελέτες που αφορούσαν
δίδυμα άτομα έδειξε οτι οι κοινές ακουστικές εμπειρίες της ενδομήτριας ζωής
εξηγούν κατά περίπου 20% την υψηλή συσχέτιση μεταξύ των IQ των διδύμων που μεγαλώνουν ξεχωριστά
[5]. Ετσι φαίνεται οτι οι ακουστικές εμπειρίες του εμβρύου αποτελούν το
κυριότερο ερέθισμα για την ανάπτυξη του εγκεφαλικού φλοιού. Οι μελέτες του
αμερικανού αναισθησιολόγου Fred Schwartz
[6,7] στην μονάδα εντατικής παρακολούθησης νεογνών και προώρων βρεφών του
νοσοκομείου Piedmont, Atlanta, USA έδειξαν οτι νανουρίσματα με την φωνή
της μητέρας η μουσικοί ήχοι που προσομοιάζουν με ήχους του εμβρυικού
περιβάλλοντος (womb sounds)
βοηθούν στην ταχύτερη απόκτηση βάρους, την ταχύτερη ανάπτυξη της περιμέτρου της
κεφαλής και την γρηγορότερη έξοδο απο την μονάδα εντατικής θεραπείας προώρων
νεογνών (NICU) σε σχέση
με νεογνά που δεν εκτίθενται σε αυτούς τους ήχους. Στα πλαίσια της εργασίας του
Dr. Schwartz τοποθετούνται ειδικά μικρά
ηχεία στις βρεφοκοιτίδες τα οποία μεταδίδουν, μέσω κεντρικού συστήματος CD-player, ειδικά επιλεγμένη για το σκοπό
αυτό μουσική σε 24-ωρη βάση. H
επίδραση της συγκεκριμένης μουσικής με ενσωματωμένους ενδομήτριους ήχους
εκτιμάται και αντικειμενικά με βάση τις μεταβολές στην καρδιακή συχνότητα, την
αρτηριακή πίεση και τον κορεσμό του αρτηριακού αίματος σε Ο2. Σημαντικές
μελέτες έδειξαν οτι οι ήχοι που προαναφέρθηκαν (womb sounds) αλλά και το τραγούδι
με τη φωνή της μητέρας (lullabies)
μπορεί να μειώνει την καρδιακή συχνότητα, να αυξάνει τον κορεσμό του αρτηριακού
αίματος σε Ο2 και να βοηθά στην ταχύτερη απόκτηση βάρους στα πρόωρα βρέφη [8,9,10].
Φαίνεται οτι η επίδραση της μουσικής, κυρίως μέσω του
ρυθμού, αφορά ενστικτώδεις λειτουργίες που σχετίζονται με το οντολογικά
αρχέγονο κομμάτι του ανθρώπινου εγκεφάλου. Νευροανατομικές παρατηρήσεις των Snell & Stratton έδειξαν οτι οι κοχλιακοί πυρήνες
(cochlear nuclei),
σημαντικός σταθμός στην διαδρομή του ακουστικού νεύρου στο επίπεδο
γέφυρας-στελέχους, γειτονεύουν με σημαντικούς αυτόνομους πυρήνες (dorsal motor nucleus, vagal nucleus, nucleus ambiguous) που αποτελούν
κέντρα ρύθμισης αναπνοής και κυκλοφορίας [11]. Πιθανά λοιπόν με τον μηχανισμό
φαινομένου συντονισμού δηλ. παράλληλης διέγερσης γειτονικών νευρώνων εξηγείται
η αύξηση της συχνότητας της αναπνοής και του καρδιακού παλμού κατα την ακρόαση
ενός γρήγορου μουσικού tempo
και αντίθετα την ελάττωση της καρδιακής και της αναπνευστικής συχνότητας κατά
την ακρόαση ενός αργού tempo.
Αυτή η πρωταρχική επίδραση της μουσικής, μέσω του ρυθμού (δηλ. του beat) συμβαίνει χωρίς τον
έλεγχο της συνείδησης και αφορά όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα απο φυλή και
καταγωγή είναι δηλ. διαχρονικό και διαπολιτισμικό χαρακτηριστικό. Σε ένα
δεύτερο επίπεδο η κατανόηση απο τον εγκέφαλο της διαδοχής των τόνων και της
μουσικής αρχιτεκτονικής απαιτεί την συμμετοχή υψηλής εξειδίκευσης ανώτερων
κέντρων στο επίπεδο του φλοιού (cortex),
όπου εδώ η λειτουργία αυτή είναι συνειδητή (δηλ. στο σημείο αυτό
χρησιμοποιείται η «ακουστική παιδεία» που ο καθένας έχει αποκτήσει). Μέ βάση
την παραπάνω επιστημονική εξήγηση φαίνεται να ευσταθεί απόλυτα ο όρος «νοιώσε
τον ρυθμό» (feel the beat)
γιατί όλοι οι άνθρωποι μπορούν να νοιώσουν τον ρυθμό, αντίθετα δεν μοιάζει να
υπάρχει ενιαία λογική στον όρο πχ νοιώσε την μελωδία διότι λόγω διαφορετικής
κουλτούρας-παιδείας η αντίληψη της μελωδικής/αρμονικής γραμμής διαφέρει απο
άτομο σε άτομο. Στον πίνακα-4 φαίνονται οι αναλογίες και αλληλεπιδράσεις
φυσιολογίας, μουσικής, κλινικής ιατρικής και μαθηματικών με κοινό στοιχείο την
ρυθμικότητα.
Πίνακας-4. Basis of Music Physiology
and Music Medicine
Physiology Music
Clinical Medicine Anxioalgolytic
music
Biorhythms-chronobiology Rhythm
stimulus
Biological time structure Musical
time structure
Rhythmicity-variability Rhythmicity
Non-linear dynamics non-linear
process
Music physiology
Music medicine
O πίνακας-4 προέρχεται απο την
εργασία του R.Spintge, Music Medicine: Applications, Standards and Definitions, 7th
International Symposium of Music in Medicine (1998), Australia
Αποκαλυπτική έρευνα πού έγινε στο τμήμα Cognitive Neuroscience του
πανεπιστημίου McGill
στο Montreal, Canada, με την βοήθεια Positron Emission Tomography (PET SCAN), έδειξε ότι γλωσσικά
και μουσικά ερεθίσματα μπορεί να ακολουθούν διαφορετικές οδούς νευρωνικής
αγωγής στον ανθρώπινο εγκέφαλο, έτσι ώστε μετά από σοβαρά αγγειακά εγκεφαλικά
επεισόδια πολλοί ασθενείς διατηρούν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται μουσικά
κομμάτια και να τραγουδούν ενώ έχουν χάσει την ικανότητα του λόγου (αφασία αλλά
όχι αμουσία). Ακόμη με την βοήθεια του PET SCAN και της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fMRI) έχουν αποκρυπτογραφηθεί
εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με το αίσθημα ευχάριστο-δυσάρεστο κατά την
ακρόαση μουσικής και οι σχέσεις τους με την ακρόαση σύμφωνων-διάφωνων μουσικών
διαστήματων [12,13].
Mελέτες
στο αντικείμενο της αναισθησιολογίας έδειξαν οτι η μουσική ακρόαση μπορεί
μερικά να υποκαταστήσει αναισθητικά φάρμακα που χρησιμοποιούνται κατά την
διάρκεια χειρουργικών επεμβάσεων και έτσι φαίνεται οτι η μουσική αναλαμβάνει
σύγχρονο ρόλο και στην αντιμετώπιση του πόνου [14]. Ακόμη μια νευροχημική
προσέγγιση από τους Stefano et al
[15] στο State University of New York College at Old Westbury
έδειξε οτι οτι η κλινικά μετρήσιμη επίδραση της μουσικής ακρόασης σε παράγοντες
όπως πχ η αρτηριακή πίεση σχετίζεται και με μοριακές μεταβολές που αφορούν
οπιοειδή (opiates) και
κυτοκίνες (cytokine processes). Σχετικά πρόσφατες μελέτες νευρο-επιστημόνων
απέδειξαν ότι η ακρόαση της σονάτας Κ.448 για δύο πιάνα του W. A. Mozart
βελτιώνει την ικανότητα επεξεργασίας μαθηματικών η άλλων προβλημάτων που
σχετίζονται με ανώτερες γνωστικές λειτουργίες
(spatial-temporal reasoning) [16,17]. Η
παρατήρηση αυτή μαζί με επόμενες παρατηρήσεις που έδειξαν οτι η ακρόαση της
ίδιας σονάτας του Mozart
μπορεί να είναι ευεργετική και σε καταστολή ή μείωση της συχνότητας επιληπτικών
κρίσεων οδήγησαν την επιστημονική έρευνα σε μιά έκρηξη δημοσιεύσεων με
αντικείμενο την κλινική αξία του περίφημου “Mozart Effect” [18,19]. Το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας για
το “Mozart Effect”
κορυφώθηκε πρόσφατα μετά την πρωτοποριακή δημοσίευση των Aoun P et al [20] η οποία συμπεραίνει
ότι η επίδραση της μουσικής του Mozart
στον εγκέφαλο αφορά γενικώτερα τα θηλαστικά και όχι μόνο τον άνθρωπο. Μια πρόσφατη
δημοσίευση από το εργαστήριο Ιχθυολογίας της Γεωπονικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών έδειξε ότι η μουσική αυξάνει τους αναπαραγωγικούς ρυθμούς
των ψαριών πιθανά μέσω μηχανισμών ελάττωσης των νευρο-ορμονών που σχετίζονται
με το stress [21]
Μουσικοθεραπεία και καρδιά
Σημαντικές μελέτες έχουν δείξει την ευεργετική επίδραση της
μουσικής ακρόασης (music medicine)
σε επίπεδο στεφανιαίας μονάδας η μετά απο επέμβαση επαναιμάτωσης. Κατάλληλα
επιλεγμένη μουσική, μέσω της χαλάρωσης που προκαλεί, μπορεί να μειώνει τον
αναπνευστικό ρυθμό, την καρδιακή συχνότητα και την αρτηριακή πίεση [22-25].
Εχει αποδειχθεί οτι η μείωση της καρδιακής συχνότητας και της αρτηριακής πίεσης
σχετίζεται με ελάττωση των επιπέδων νευρο-ορμονών που σχετίζονται με το stress όπως η νορ-επινεφρίνη,
κορτιζόλη και ACTH αλλά
φαίνεται οτι η χαλάρωση μέσω μουσικής μπορεί να επιδρά ακόμη και στα επίπεδα
στο αίμα της αυξητικής ορμόνης (GH)
και της β-ενδορφίνης [26-27]. Στίς παραπάνω μελέτες οι ασθενείς εκτέθηκαν σε
μουσική ακρόαση μέσω φορητών CD-players/tape recorders που είχαν συνδεθεί
με ακουστικά. Η ακρόαση μουσικής σε επίπεδο στεφανιαίας μονάδας ελαττώνει σημαντικά
τον βαθμό του άγχους /stress
όπως μετρείται υποκειμενικά μέσω απαντήσεων των ασθενών σε ψυχομετρικά
ερωτηματολόγια (state anxiety scores)
[24].
Στο Καρδιολογικό Τμήμα του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού
Κέντρου (ΩΚΚ) έχει αρχίσει την τελευταία δεκαετία μια συστηματική μελέτη των
επιδράσεων της μουσικής ακρόασης σε διαφορετικές ομάδες ασθενών που
περιλαμβάνουν και ασθενείς που νοσηλεύονται στην στεφανιαία μονάδα εντατικής
θεραπείας (ΜΕΘ) και την καρδιοχειρουργική ΜΕΘ. Oι ασθενείς εκτίθενται σε ακρόαση κατάλληλα
επιλεγμένης μουσικής (relaxation
& soothing music)
μέσω κεντρικής εγκατάστασης CD-player που αναμεταδίδει την
μουσική σε κάθε κλίνη της ΜΕΘ με ακουστικά. Οι ασθενείς συμπληρώνουν πριν και
μετά την ακρόαση μουσικής έντυπο το οποίο περιλαμβάνει ψυχομετρικό
ερωτηματολόγιο, βαθμολόγηση του stress
σε κλίμακες οπτικής αναλογίας (VAS)
και επίσης υποβάλονται σε αναίμακτες αιμοδυναμικές μετρήσεις. Η πλειοψηφία των ασθενών συμφωνεί οτι η
μουσική σε χώρους όπως η στεφανιαία και καρδιοχειρουργική ΜΕΘ, το αιμοδυναμικό
και ηλεκτροφυσιολογικό εργαστήριο μειώνει σημαντικά την αίσθηση του stress κατά τη διάρκεια της
νοσηλείας η παρεμβάσεων [28].
Στο ΩΚΚ μελετήθηκε η επίδραση της ακρόασης μουσικής πριν
και κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας κόπωσης σε τάπητα και βρέθηκε οτι η έκθεση
ασθενών σε χαλαρωτική μουσική μπορεί να μειώνει την καρδιακή συχνότητα έναρξης
της δοκιμασίας, να βελτιώνει την ανοχή στην άσκηση και να οδηγεί σε ταχύτερους
ρυθμούς αποκατάστασης της καρδιακής συχνότητας και της αρτηριακής πίεσης κατά
τη φάση ανάνηψης. Επίσης η ακρόαση μουσικής κατά την άσκηση μειώνει σημαντικά
το αίσθημα του stress
και αυξάνει το βαθμό θετικής σκέψης, γεγονός το οποίο βελτιώνει την ικανότητα
για άσκηση. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από κλινικές μελέτες που έγιναν στο ΩΚΚ
με βάση στοιχεία που προέρχονται απο την ανάλυση απαντήσεων ασθενών σε
ερωτηματολόγια κλίμακας οπτικής αναλογίας (visual analogue scales) ή/και το ερωτηματολόγιο State-Trait Anxiety Inventory (STAI),
βλ. Dritsas et al [29,
30]. Οι Szmedra et al
[31] και Copeland et al
[32] επίσης έδειξαν οτι η ακρόαση ήπιας (soft) μουσικής κατά την άσκηση βελτιώνει υποκειμενικά αλλά και
αντικειμενικά την ανοχή στην άσκηση όπως αυτό εκφράζεται μέσω της καθυστέρησης
εμφάνισης της αιχμής (peak)
του γαλακτικού οξέος και της νορ-επινεφρίνης στο πλάσμα σε άτομα που ασκούνται
με μουσική σε σχέση με ομάδα ελέγχου. Oι Dritsas et al
[33, 34], σε μελέτη που έγινε στο ΩΚΚ, έδειξαν οτι η ακρόαση χαλαρωτικής
μουσικής κατά την διάρκεια της δοκιμασίας ανάκλισης (tilt testing) σε ασθενείς με βαρύ
ιστορικό συγκοπτικών επεισοδίων τα οποία οφείλονται σε νευρο-καρδιογενή συγκοπή
(neurocardiogenic syncope)
μπορεί να αναστείλει την εκδήλωση συγκοπτικού επεισοδίου. Ακόμη οι Dritsas et al [35]
έδειξαν ότι η εφαρμογή μουσικής ακρόασης κατά την πρώιμη μετεγχειριτική περίοδο
(2-12 ώρες) μετά από επέμβαση στεφανιαίας παράκαμψης (CABG) ελαττώνει σημαντικά την χρήση
οπιοειδών αναλγητικών. Μια πολύ πρόσφατη (2012) τυχαιοποιημένη (randomized control study) μελέτη επίσης από τους
Dritsas et al
[36] έδειξε ότι κατά τη διάρκεια αιματηρών ηλεκτροφυσιολογικών επεμβάσεων (πχ
εμφύτευση βηματοδότη ή απινιδωτή) η ακρόαση χαλαρωτικής (antistress) μουσικής μπορεί να μειώσει
την αίσθηση του πόνου και να περιορίσει το έντονο άγχος των ασθενών χωρίς να χορηγηθούν
στον ασθενή αναλγητικά ή αγχολυτικά φάρμακα.
Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις οτι η συστηματική εφαρμογή της
μουσικής ώς φάρμακο (music medicine)
θα μπορούσε να αποτελέσει συμπληρωματική μορφή αγωγής κατά την νοσηλεία
στεφανιαίων ασθενών μια που η μουσική με πολύ χαμηλό κόστος, αναίμακτα και
χωρίς παρενέργειες επιτυγχάνει να μειώσει την καρδιακή συχνότητα και την
αρτηριακή πίεση-ένα επιθυμητό στόχο τον οποίο συνήθως επιτυγχάνει η κλασσική
καρδιολογία με την χορήγηση φαρμάκων (πχ β-αδρενεργικών αναστολέων). Βέβαια για
την εξαγωγή περισσότερο αξιόπιστων συμπερασμάτων θα απαιτηθούν μεγάλες κλινικές
μελέτες κατά τις οποίες πρέπει να
συγκριθεί η ακρόαση μουσικής με την χορήγηση φαρμάκων με στόχο όχι μόνο την
μέτρηση αιμοδυναμικών δεικτών αλλά και των κλινικών συμβαμάτων (end-points) στις δύο ομάδες. Επίσης η
μουσικοθεραπεία (music therapy
& music medicine)
θα μπορούσε να ενταχθεί ουσιαστικά στα προγράμματα αποκατάστασης καρδιοπαθών με
βάση αφενός την αξία της να βελτιώνει την ανοχή στην
άσκηση αφετέρου την δυνατότητα να ελαττώνει
την αίσθηση του stress.
Δημιουργικότητα, υγεία και η ζωή μας ως μουσικό έργο
Η δημιουργικότητα στον άνθρωπο σχετίζεται με την υγεία και
όταν ο άνθρωπος σταματήσει να είναι
δημιουργικός τότε έχει πιθανότητες να χάσει και την υγεία του. Αυτή είναι η
βασική αρχή των θεραπειών μέσω μουσικής αλλά και της θεραπείας μέσω τέχνης
γενικώτερα δηλ. να καταφέρει ο άνθρωπος να επαναφέρει στη ζωή του την πρωτογενή
«δημιουργική παιδικότητα» και το στοιχείο του παιχνιδιού, έτσι ώστε να βρεί
πάλι το αρχέγονο «μουσικό παιδί» το οποίο είναι βαθειά κρυμμένο σε όλους τους
ανθρώπους ανεξάρτητα απο την μουσική τους παιδεία. Και βέβαια η ζωή η ίδια, με
τις πολλές απρόσμενες αλλαγές της, μοιάζει με ένα κομμάτι μουσικής jazz. Οπως και στη μουσική jazz έτσι
και στη ζωή μαθαίνουμε να αυτοσχεδιάζουμε για να καταφέρουμε να επιβιώσουμε σε
δύσκολες συνθήκες.
Ο αυτοσχεδιασμός
κάτω απο καθοδήγηση κάποιου έμπειρου θεραπευτή είναι μια βασική τεχνική στην
δημιουργική μουσικοθεραπεία και βρίσκει πολλές εφαρμογές για παράδειγμα στην
αντιμετώπιση των ασθενών με καρκίνο και ογκολογικά προβλήματα. Εκεί όπου η ζωή
απειλείται στο σωματικό επίπεδο καλείται ο θεραπευτής να ενισχύσει τη θετική
σκέψη και την πεποίθηση για ζωή σε ένα άλλο δημιουργικό ψυχο-πνευματικό
επίπεδο. Η ύπαρξή μας εξάλλου συντελείται
σε ένα ενιαίο θέμα παρότι εμείς διακρίνουμε για λόγους κατανόησης το σωματικό (body) και το μη-σωματικό (mind) η ψυχο-πνευματικό
επίπεδο. Στην ουσία τα δύο αυτά επίπεδα λειτουργούν στον άνθρωπο ως
συγκοινωνούντα δοχεία. Έτσι ένας διακεκριμένος σήμερα μουσικοθεραπευτής, ο David Aldridge,
στο βιβλίο του με τίτλο Spirituality, Healing and Medicine (Jessica Kingsley Publications,
2000) ισχυρίζεται ότι για τη διατήρηση της υγείας του ατόμου θα πρέπει να
ισχύει η λατινική έκφραση ARGO ERGO SUM η οποία θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως δημιουργώ άρα υπάρχω και συνεχίζω να ζω
σε αντιπαράθεση με το καρτεσιανό στερεότυπο COGITO ERGO SUM δηλ. το σκέπτομαι άρα υπάρχω. Η καρτεσιανή άποψη είναι υπαίτια για την
αφύσικη διαίρεση ψυχής και σώματος και έχει αποτελέσει πρόβλημα στην ολιστική
αντιμετώπιση πολλών κατηγοριών ασθενών στη σύγχρονη ιατρική. Οι θεραπείες μέσω
τέχνης δεν καταργούν ούτε υποκαθιστούν την κλασσική ιατρική αντιμετώπιση αλλά
συμπληρώνουν την τρέχουσα ιατρική πράξη και χαρακτηρίζονται από την
αντιμετώπιση του ασθενή ως προσώπου συνολικά και όχι ως «νοσήματος» μόνο.
Συμπερασματικά, τα πορίσματα εμπεριστατωμένης και πρόσφατης
έρευνας μας δείχνουν οτι μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη μουσική σαν
συμπληρωματικό θεραπευτικό μέσο (complementary treatment) παράλληλα με την κλασσική
ιατρική [37]. Με τη μουσική μπορούμε να προστατεύσουμε την ψυχοσωματική μας
υγεία και να διατηρήσουμε εύρρυθμη εγκεφαλική λειτουργία, όπως με την υγιεινή
διατροφή και την σωματική άσκηση ελαττώνουμε την πιθανότητα καρδιαγγειακών
επεισοδίων. Το αρχαίο ιδεώδες που απαιτούσε τη συμμετοχή της μουσικής στον
κορμό της παιδείας δικαιώνεται στον 21ο αιώνα με βάση τα ευρήματα
της γνωστικής νευροψυχολογίας και της απεικονιστικής τεχνολογίας. Ετσι ο Πλάτων
αποδεικνύεται προφήτης αφού στον Τίμαιο, το επιστημονικώτερο ίσως έργο του [38],
καθορίζει με ακριβή τρόπο το νόημα της μουσικής: H αρμονία της μουσικής μας δόθηκε απο
τούς θεούς όχι με στόχο την αλόγιστη ηδονή αλλά με σκοπό να επιβάλλουμε τάξη
στις ταραγμένες κινήσεις της ψυχής μας και να τις κάνουμε να μοιάζουν στο θείο
πρότυπο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1-Dileo-Maranto C. A classification model for music and medicine. In Dileo-Maranto C, Applications of Music in Medicine (1991), Washington
DC, AMTA
2-Dileo C. Music therapy &
Medicine: theoretical and clinical applications, eds. American Music therapy
Association (1999).
3-Hepper PG,et al. Development of
fetal hearing. Archives of Disease in Childhood 1994;71:F81-87.
4-Righetti PL. The emotional experience of the fetus: a
preliminary report. Pre-and Perinatal Psychology Journal 1996;11:55-65.
5-Devlin B, Daniels M, Roeder K. The
heritability of IQ. Nature 1997;388:468-471.
6-Schwartz FJ. Perinatal stress
reduction, music and medical cost savings. Journal of Prenatal and Perinatal
Psychology and Health 1997:12:19-29.
7-Schwartz FJ, Ritchie R. Music
listening in neonatal intensive care units. In Music therapy and medicine,
theoretical and clinical applications pp 13-23, Eds Dileo C, American Music
Therapy Association, 1999.
8-Caine J. The effects of music on
the selected stress behaviors, weight,caloric and formula intake and length of
hospital stay of premature and low birth weight neonates in a newborn intensive
care unit. Journal of Music Therapy 1991;28:88-100.
9-Coleman JM, Pratt RR, Stoddar RA,
et al. The effect of female and male singing and speaking voices on selected
physiologic and behavioral measures of premature infants in the intensive care
unit. International Journal of Arts in Medicine 1997;5(8):4-11
10-Standley JM. The effects of music
and multimodal stimulation on physiologic and developmental responses of
premature infants in neonatal intensive care. Proceedings of Vth International
Society of Music in Medicine symposium, 1996, San Antonio, Texas.
11-Scarteli JP. A rationale for
subcortical involvement in human response to music. In Applications of Music in
Medicine, Ed, Cheryl Dileo-Maranto, 1991, AMTA,
USA.
12-Peretz I. Dissociations between music and
language function after cerebral resection: A new case of amusia without
aphasia. Can J Exp Psychol 1997;51:354-68.
13-Blood A, et al. Emotional
responses to pleasant and unpleasant music correlate with activity in
paralimbic brain regions. A PET scan study. Nature Neuroscience 1999;2:382-387.
14-Ζhang XW, Manyande A, Tian YK, Yin P. Effects
of music on target-controlled infusion
of propofol requirements during combined spinal-epidural anaesthesia.
Anaesthesia 2005;60:990-4.
15-Stefano GB, Zhu W, Cadet P,
Salamon E, Mantione KJ. Music alters constitutively expressed opiate and
cytokine processes in listeners. Med Sci Monit 2004;10: MS18-27
16-Rausher FH, Shaw GL, Ky KN.
Listening to Mozart enhances spatial-temporal reasoning: towards a
neurophysiological basis.Neuroscience Letters 1995;185:44-47
17-Fudin R, Lembessis E. The Mozart
Effect:questions about the seminal findings of Rausher, Shaw and colleagues.
Percep Mot Skills 2004;98:389-405.
18-Hughes JR, Daaboul Y, Fino JJ,
Shaw GL. The Mozart effect on epileptiform activity. Clin Electroencephalogr
1998;29:109-119.
19-Jausovec N, Habe K. The Mozart
effect: an electroencephalographic analysis employing the methods of induced
event-related desynchronization/synchronization and event related coherence.
Brain Topogr 2003;16:73-84.
20-Aoun P, Shaw JT, Bodner M.
Long-term enhancement of maze learning in mice via a generalized Mozart effect.
Neurol Res 2005;27:791-6.
21- Papoutsoglou S, Karakatsouli N, Papoutsoglou E, Vasilikos G. Common carp (Cyprinus carpio) response to two pieces of music (‘‘Eine Kleine
Nachtmusik’’ and ‘‘Romanza’’)combined with light intensity, using recirculating water system. Fish Physiol Biochem (2010) 36:539–554
22-Barnanson S, Nieveen J. The effects of music
interventions on anxiety in the patient after coronary artery by-pass grafting.
Heart Lung 1995;24:124-132.
23-Byers JF. Effect of music
intervention on noise annoyance, heart rate and blood pressure in cardiac
surgery patients. Am J Crit Care 1997;6:183-191.
24-Elliot D. The effect of music and
muscle relaxation on patient anxiety in coronary care unit. Heart Lung
1994;23:27-35.
25-Hammel WJ. The effects of music
intervention on anxiety in the patient waiting for cardiac catheterization.
Intensive and Critical Care Nursing 2001;17:279-285.
26-McKinney, Antoni MH, Kumar M, et
al. Effects of guided imagery and music therapy on mood and cortizol in healthy
adults. Health Psychol 1997;16:390-400.
27-McKinney C, Tims FC, Kumar AM, et
al. The effect of selected classical music and spontaneous imagery on plasma
b-endorphin. J Behav Med 1997;20:85-99.
28-Dritsas A. Effects of music on hemodynamic and neuroendocrine
parameters in cardiac patients. Proceedings of the Onassis
Cardiac Surgery
Center, 2nd International
Meeting, Athens,
December, 2000.
29-Dritsas A, Kalogirou A, Cokkinos DV. The effects of music on exercise performance in
cardiac patients: A clinical implication of brain-heart interaction.
Proceedings of the Spring Annual Meeting, Working Group of Exercise Physiology
and Cardiac Rehabilitation, Bergen, Norway, 3-5 May, 2001.
30-Dritsas A, Pothulaki M, MacDonald RAR, Flowers P, Cokkinos DV.
Effects of music listening on anxiety and mood profile in patients undergoing
exercise testing. European Journal of Cardiovascular Prevention and
Rehabilitation 2006; 13: (suppl 1): S76.
31-Szmedra L, Bacharach DW. Effect
of music on perceived exertion, plasma lactate, norepinephrine and
cardiovascular hemodynamics during treadmill running. Int J Sports Med
1998;19:32-7
32-Copeland BL, Franks BD. Effects
of types and intensities of background music on treadmill endurance. J Sport
Med Phys Fitness 1991;31:100-3.
33-Dritsas A, Leftheriotis D, Karabela G et al. The effect of relaxing
music on the stress dimension and the response to tilt-test in vasovagal
patients. Eur Heart J 2004;25 (suppl): 574: P3391
34-Kostopoulou A, Dritsas A, Theodorakis GN et al. Effect
of music listening during head up tilt in neurocardiogenic syncope. Eur Heart J
2006;27(suppl):186.
35-Dritsas A, Papadopoulos K, Karydas A et al. Effects
of music listening on hemodynamic indices and pain control during early
post-operative period following coronary artery bypass surgery. Heart
Surgery Forum, Vol.13 (2010): Suppl 1:S88
36-Dritsas A, Dimtsia I, Laoutaris I, Poulos G, Maounis T. The effects
of music on pain and anxiety during invasive electrophysiological procedures: A
randomized control study (submitted for publication) (2012).
37-Dritsas A. Music Intervention: A
complementary tool to modern cardiac care. A chapter in book: Receptive Music
Therapy, edited by Ioan-Bradu Iamandescu, Editions Andrei Saguna (2011).
38-Πλάτων,
Τίμαιος, Εκδόσεις Πόλις, 1997, Σχόλια-μτφρ Βασίλης Κάλφας.
